Tīsarā adhyāya - karmayōga
BASANTESHWARI BHAGWADGITA
Prof. Basant Joshi
Jñāna
karma sē śrēṣṭha hai, yahī tumhēṁ hai mān'ya
Phira hē Kēśava kyōṁ mujhē, karavātē bhaya karma.. 1..
Arjuna bōlē, hē śrī Kr̥ṣṇa yadi āpa karma kī apēkṣā jñāna kō śrēṣṭha mānatē
haiṁ tō phira kisa kāraṇa vaśa isa bhanyakara yud'dha karma sabhī, jahām̐
svajanōṁ kē hī sātha yud'dha hōnā hai, kyōṁ lagātē haiṁ?
Kēśava miśrata vacana sē bud'dhi
bhramita hō jāya
Ēka mārga niścita karēṁ, kalyāṇam pahun̄cāya.. 2..
Hē bhagavana, āpakē milē julē vacanōṁ sē mērī bhramita bud'dhi aura bhī
bhramita hō gayī hai. Mujhē kucha bhī rāstā nahīṁ sūjha rahā hai ataḥ ēka bāta
niścita karakē batā'i'ē jisasē maiṁ kalyāṇa kē mārga par chala sakūṁ.
Dō prakāra kī niṣṭhā jaga mē, purā kahī
niṣpāpa
Sāṅkhyōṁ kā hai jñāna yōga, yōgī niṣṭhā karma.. 3..
Hē niṣpāpa Arjuna, isa sansāra sabhī dō prakāra kī niṣṭhā mērē dvārā pahalē
batā'ī ga'ī haiṁ unamēṁ sāṅkhya mārga kē anuyāyī kī niṣṭhā jñāna yōga sē hai
arthāta sabhī guṇōṁ kā kāraṇa prakr̥ti hai ataḥ mana, bud'dhi, ahaṅkāra sē
śarīra kī kriyā'ōṁ sabhī aham bhāva kā tyāgakara atmarata hōtē hu'ē paramatatva
kī khōja karanā, paramatatva kō jānanā usamēṁ sthita rahanā san'yāsa athavā
sām̐khya yōga hai. Parantu jina yōgiyōṁ kī niṣṭhā karma yōga sē hai vē phala
aura āsakti kō tyāgakara samasta karma ēvaṁ karmaphala prabhu kē nimitta karatē
hu'ē niṣkāma karma yōga kā
ācharaṇa karatē haiṁ.
Karma
tyāganē sē mātra, nahiṁ hōtā hai sid'dha
Ārambha binā hī karma kē, nahiṁ hōtā niṣkāma.. 4..
Manuṣya yadi samasta karmōṁ kō prārambha ki'ē binā jñānī kī taraha niṣkāma
bananē kā prayatna karē tō sambhava nahīṁ hai. Isī prakāra sabhī karmōṁ kō
tyāga dē aura karma śūn'ya bana jāya yaha bhī nahīṁ hō sakatā kyōṅki vihita
karma āvaśyaka hai tathā karma svābhāvika rūpa sē hōtē haiṁ. Karma palāyana
karma tyāga nahīṁ hai.
Dharma virata kṣaṇa bhara mātra, rahē na
kō'ī kāla
Prakr̥ti janita guṇa karma sē, para vaśa hu'ā svabhāva.. 5..
Kō'ī bhī manuṣya kisī bhī kṣaṇa binā karma kē nahīṁ raha sakatā sabhī prāṇī
prakr̥ti bādhya haiṁ. Sānsa lēnā sānsa chōṛanā, sunanā dēkhanā, calanā phiranā,
uṭhanā baiṭhanā, śauca ādi sabhī svābhāvika rupa sē hōnē vālē karma haiṁ. Kō'ī
bhī manuṣya yā prāṇī svābhāvika karmōṁ kā tyāga nahīṁ kara sakatā hai.
Mana mana bhāvē tana sē rōkē,
karmēnndriya vyāpāra
Mithyācārī mūṛha bud'dhi vaha, mana sē kar vyavahāra.. 6..
Jō ajñānī manuṣya samasta indriyōṁ kō balapūrvaka jabaradastī sē rōkakara mana
sē indriyōṁ kē viṣayōṁ kā chintana karatā hai, jaisē bhūkha lagatī hai khānā
bhī cāhatā hai aura upavāsa kā ḍhōṅga karē. Strī kā cintana karē aura jabarana
brahmacārī banē. Yaha ācaraṇa mithyā hai. Aisā manuṣya mūṛha hai.
Mana sē vaśa kara indriyāṁ, anāsakta kā
yōga
Ati viśiṣṭa jana sō'ī hai, jō karatā hai yōga.. 7..
Jñānī puruṣa mana sē indriyōṁ kō vaśa mēṁ karakē anāsakta hu'ā sabhī indriyōṁ
sē svābhāvika karma karatā hai, sansāra kē bhōgōṁ kō tyāgatē hu'ē bhōgatā hai,
sansāra sabhī nirlipta hō karma karatā hai. Aisā karma yōgī sansāra kē sabhī
karmōṁ kō śaucādi karma kī taraha mana mēṁ sthāna nahīṁ dētā hai tathā karmōṁ
kō svābhāvika samajha kara anāsakta hō karma karatā hai.
Vidhi sam'mata tū karma kara, jāna karma
kō śrēṣṭha
Dēha dharma nahiṁ sid'dha hai, binā karma hē pārtha.. 8..
Suspaṣṭa hai karma rahita hōnā asambhava hai ataḥ tū sam'mata śāstra karma kara
kyōṅki karma na karanē sē karma karanā śrēṣṭha hai śarīra san̄cālana bhī binā
karma kē nahīṁ hō sakatā hai.
Yajña karma kō chōṛakara saba bāndhēṁ
jan̄jāla
Anāsakta hō karma kara yajñārpaṇa kara dē sadā.. 9..
Yajña Iśhwara nirmita karma kō kahatē haiṁ, yajña svadharma ācaraṇa kō kahatē
haiṁ. Svadharma hī svabhāva hai. Īśvara kē nimitta karmōṁ kē atirikta dūsarē
karmōṁ mēṁ lagā manuṣya karmōṁ sē bandhatā hai. Ataḥ āsakti rahita hōkara sabhī
karmōṁ kō īśvara arpaṇa karatā hu'ā karma kara. Sahaja svābhāvika karma jō usē
usakī prakr̥ti sē milē haiṁ kō chōṛa dūsarē karmōṁ mēṁ lagā manuṣya karmōṁ mēṁ
bandhatā hai ataḥ hē arjuna, āsakti rahita hōkara svābhāvika karma kara.
Kalpa ādi vidhi nē racā, yajña sahita
bhū lōka
Yajña karēṁ kalyāṇa kō, pūrṇa kāmanā hōya.. 10..
Prajāpati Brahmā jī nē sr̥ṣṭi kē ādi mēṁ svabhāva sahita prāṇiyōṁ kō racakara
kahā ki apanē apanē svabhāva kē ādhāra para karma karatē hu'ē tuma vr̥d'dhi kō
prāpta hō. Tumhārā svabhāva tumhēṁ tumhārē svabhāvānusāra icchita bhōga pradāna
karanē vālā hō arthāta svadharma ācaraṇa binā āḍambara kē niṣkāma bhāva sē
karanā hai. Bāharī dikhāvē kē li'ē athavā dūsarē kē svabhāva sē prabhāvita
hōkara ācaraṇa mata karanā kyōṅki dūsarē kē svabhāva mēṁ tuma ulajha jā'ōgē
tathā anāsakta ācaraṇa nahīṁ hō pāvēgā.
Unnata hōṅgē dēvagaṇa, tuma unnata hō
jāva
Prati unnata karatē hu'ē, parama śrēya kō pāva.. 11..
Svadharma
pālana svabhāva mēṁ rahatē hu'ē karatē hu'ē tuma samasta dēvatā'ōṁ kā pūjana
karō. Gurūdēva, mātr̥dēva, pitr̥dēva, atithi dēva, kā pūjana karō aura vaha
sabhī dēva tumhēṁ unnata karēṁ. Isa prakāra paraspara ēka dūsarē kō unnata
karatē hu'ē kalyāṇa kō prāpta hō.
Yajña sam'munnata dēvagaṇa, dēṅgē icchita bhōga
Bhōgē arpita dēva bina, niścaya hī vaha cōra.. 12..
Svadharma pālana svabhāva sē rahatē hu'ē karatē hu'ē sabhī daiva tumhārī pūjā
svīkāra kara tumhēṁ icchita bhōga dēṅgē arthāta tumhārī manōkāmanā pūrṇa
karēṅgē aura jō bhī bhōga dēva kr̥pā sē prāpta hō usē jō manuṣya unhēṁ arpita
kiyē hue binā bhōgatā hai, vaha cōra hai. Yaha sampūrṇa sr̥ṣṭi jīva maya hai, jīva
svayaṁ adhidaiva hai. Yaha jahām̐ hai vahām̐ caitan'ya hai. Kahīṁ yaha prakaṭa
rūpa mēṁ kahīṁ aprakaṭa rūpa mēṁ hai. Sabhī kucha īśvara kā prasāda hai, sabhī
sabhī vahī īśa, jīva rūpa sabhī vyāpta hai, vahī daiva hai, vahī adhidaiva hai,
yaha samajhakara sabhī bhōga sabhī bhūtōṁ kō arpita karatē hu'ē dēva yajana
karanā tathā svabhāva sabhī sthita rahanā parama kalyāṇa kāraka batāyā hai.
Bachē anna jō yajña sē, santa mukta
parasāda
Kēvala bharatē pēṭa jō, pāpa bhakṣya vē lōga.. 13..
Yajña sē bachē anna kā sēvana karanē vālē manuṣya arthāta svabhāvagata karmōṁ
kē ācaraṇa karatē hu'ē sabhī dēvōṁ yathā mātā, pitā, guru, atithi ādi tathā
sabhī bhūtōṁ kō tr̥pta karatā hu'ā anna kā sēvana karanē vālē manuṣya kē
samasta pāpa naṣṭa hō jātē haiṁ tathā jō pāpī Lōga apanā śarīra pōṣaṇa kē li'ē bhōjana
kamātē va pakātē haiṁ, vaha pāpa kō khātē haiṁ arthāta svabhāva gata karma
karatē hu'ē apanē kamāyē anna sē sabhī jīvōṁ kō tr̥pta karatē hu'ē bhōjana
karanā cāhi'ē. Isī yajña sē īśvara santuṣṭa hōtē haiṁ, isī sē hari bōdha mayī
dr̥ṣṭi utpanna hōtī hai. Lōka kalyāṇa parahita hī dēva pūjana hai, kyōṅki sabhī
bhūtōṁ sabhī jīva adhidaiva kē rūpa sabhī sthita hai.
Prāṇī upajē anna sē, varṣā upaje anna
Hōtī varṣā yajña sē, yajña karma utpanna.. 14..
Karma upajē vēda sē, vēda upaj para brahma
Brahma sarvagata sarvadā nitya yajña sthita svayaṁ.. 15..
Sampūrṇa prāṇī anna sē utpanna hōtē
haiṁ anna kī utpatti varṣā sē hōtī hai aura varṣā yajña sē hōtī hai arthāta
varṣā svabhāvānusāra hōtī hai varṣā hōnā prakr̥ti kā niyama hai. Svabhāva karma
sē utpanna hōtā hai. Karma jñāna śakti sē utpanna hōtā hai aura jñāna akṣara
brahma avināśī paramātmā sē utpanna hōtā hai. Isasē sid'dha hōtā hai param akṣara paramātmā sadā yajña (svabhāva) main pratiṣṭhita
hai.
Vidhi sam'mata isa kō cakra, nahi varatē anukūla
Vaha viṣayī pāpāyu nara, vyartha jiyē jaga jāna.. 16..
Hē Pārtha jō manuṣya sansāra mēṁ isa pracalita
sr̥ṣṭi kē cakra anusāra nahīṁ calatā hai arthāta svabhāva kē viparīta ācaraṇa
karatā hai yā kahēṁ svadharma pālana nahīṁ karatā vaha indriyōṁ dvārā nita
navīna bhōgōṁ main lagā pāpāyu puruṣa vyartha hī jītā hai.
Ātma
rata aru tr̥pta hai, ātmā sabhī santuṣṭa
Nahīṁ karma avaśēṣa haiṁ, saccē paramānanda.. 17..
Jō puruṣa ātmā mēṁ ramaṇa karatā hai ātmā mēṁ hī
tr̥pta hai aura ātma bōdha sē santuṣṭa hai vaha karma karatā hu'ā bhī karma
nahīṁ karatā isali'ē usakē li'ē kō'ī kartavya, karma nahīṁ hai.
Jisakā kucha nahiṁ artha hai, karma aura akarma
Na kicinmātra hōtā usakā, bhūta svārtha
sambandha..18
Apanē svarupa mēṁ sthita hō jānē para usa puruṣa kā
na karma karanē sē kō'ī prayōjana rahatā hai na karma, na karanē sē prayōjana
rahatā hai. Usakā sabhī prāṇiyōṁ sē kisī prakāra kā kō'ī svārtha sambandha bhī
nahīṁ rahatā hai.
Anāsakta
kā bhāva rakha, kartavya karma kara Pārtha
Anāsakta jō karmarata rata, paramātmā kō prāpta..
19..
Ataḥ phala kī āsakti kō tyāgakara kartavya karma
kō kara kyōṅki anāsakta (phala kī icchā sē rahita) hōkara karma karatā hu'ā
manuṣya parama ātmatatva kō prāpta hōtā hai.
Anāsakta
Janakādi thē, parama sid'dhi kō prāpta
Usī bhāva sē karma kara, yahī dharma kā mārga..
20..
Rājā Janaka ādi mahāpuruṣa karma kā anśa bhara bhī
tyāga na karakē parama sid'dhi kō prāpta hu'ē thē. Lōka ācaraṇa kō dēkhatē
samajhatē hu'ē bhī tū karma karanē yōgya hai kyōṅki jaisā śrēṣṭha jana ācaraṇa
karatē haiṁ sansāra usī prakāra calatā hai athavā ācaraṇa karatā hai.
Mahānubhāva
kā ācaraṇa dē lōkana sabhī sīkha
Karēṁ anusaraṇa lōga saba, dē jātē jō sīkha.. 21..
Śrēṣṭha puruṣa jaisā ācaraṇa karatā hai, sansāra
bhī usī kā anusaraṇa karatē hu'ē calatā hai. Unakā ācaraṇa an'ya lōgōṁ kō śikṣā
dētā hai, vaha jō kucha niścita kara dētē haiṁ manuṣya samudāya usī prakāra
ācaraṇa karanē lagatā hai.
Nahīṁ
śēṣa kucha karma mama, tīna lōka jaga mām̐hi
Taba bhī hūṁ maiṁ karmarata, durlabha kucha bhī
nāhiṁ.. 22.
Arjuna kō apanā parama priya jānakara apanē
aiśvarya ēvaṁ prabhāva kō batātē hu'ē lōkahita mēṁ karma kē mahattā kō
samajhātē haiṁ ki hē arjuna mujhē tīnōṁ lōkōṁ mēṁ na tō kucha kartavya hai aura
na kō'ī aisī vastu nahīṁ hai jō mujhē aprāpta hai, phira bhī maiṁ lōkahita kē Li'ē
karma karatā hūm̐.
Sāvadhāna
nahiṁ karmarata sunā Pārtha cita lāya
Barataingē tasa lōga saba, mārga mōra vaha jāna..
23..
Yadi maiṁ sāvadhānī pūrvaka lōka hita mēṁ kārya na
karūṁ tō lōgōṁ mēṁ isa kā sandēśa galata jā'ēgā, kyōṅki manuṣya mērē mārga kā anusaraṇa
karatē haiṁ. Ataḥ maiṁ lōka hita mēṁ karma usī prakāra karatā hūm̐ jisa prakāra
sakāma puruṣa karma karatē haiṁ.
Virata
karma sē maiṁ rahūm̐, bhraṣṭa lōka hō jānya
Saṅkara baṛhē, prajā marē, hanana dōṣa laga jāya..
24..
Yadi maiṁ lōka hita mēṁ karma na karūṁ aura karmōṁ
sē udāsīna hō jā'ūm̐ tō mērē vyavahāra kō dēkhatē hu'ē an'ya lōga bhī mērī
taraha hī ācaraṇa karēṅgē aura karma nahīṁ karēṅgē pariṇāma svarūpa sansāra
nahīṁ calēgā. Ataḥ karma tyāga ucita nahīṁ hai.
Hē Bhārata, āsakta jana, rahē karma sabhī līna
Anāsakta vidvāna jana karē lōka sabhī karma.. 25..
Phala kī icchā rakhanē vālē ajñānī manuṣya jisa
prakāra karma karatē haiṁ anāsakta jñānī puruṣa kō bhī lōka kalyāṇa kō dēkhatē
hu'ē sakāma puruṣa kī taraha karma karanā cāhi'ē.
Ātma
jñāna sē yukta jō, karē karma tadbhāva
Nahiṁ ṭārē āsakta mati, bhrama nahiṁ ḍārē
bud'dhi.. 26..
Paramātmā mēṁ jisakā citta lagā hai aisē jñānī
puruṣa kō cāhi'ē ki vaha āsakta hōkara karma karanē vālē ajñānī puruṣōṁ kī
bud'dhi kō na bhaṭakāyē, usamēṁ bhrama paidā na karē. Balki svayaṁ bhī sabhī
karma karatā hu'ā unasē vaisā karavāyē. Sakāmī manuṣya jinhēṁ jñāna prāpta
nahīṁ hu'ā hai apanē svabhāva vaśa karma mēṁ lagē rahatē haiṁ, aisē anādhikārī
manuṣyōṁ kō niṣkāmatā kā upadēśa bēkāra hai. Kaccī bud'dhi hōnē kē kāraṇa vaha
apanē svābhāvika dharma sē bhaṭaka sakatē hai.
Jānō guṇa tuma prakr̥ti kē, saba karmana kā mūla
Hōkara mōhita aham sē, maiṁ kartā haṭha māna..
27..
Sabhī karma prakr̥ti kē guṇōṁ kē dvārā kiyē jātē
haiṁ arthāta sattva, raja aura tama kī vibhinna mātrā kē anusāra pratyēka prāṇī
alaga alaga svābhāvika karma karatā hai parantu ahaṅkāra kē kāraṇa ajñānī
jīvātmā svayaṁ kō kartā mānatā hai aura karma bandhana sabhī phĕsatā hai.
Guṇa hī guṇa
kē guṇa rahē, guṇa karmōṁ kō jāna
Paṛā bhāva āsakti kā, jāna tatva kā jñāna.. 28..
Jñāna yōgī guṇa vibhāga aura karma vibhāga kē
tatva kō jānatā hai. Sampūrṇa guṇa guṇōṁ mēṁ vartatē haiṁ, aisā samajhakara
vaha āsakta nahīṁ hōtā hai. Sansāra kī samasta jaṛa prakr̥ti tīna guṇōṁ sē
racita hai, sabhī sabhī tīna guṇa samāyē hu'ē haiṁ. Pan̄camahābhūta, ākāśa,
vāyu agni, jala, pr̥thvī sabhī sabhī tīna guṇa kama
yā ṭippaṇiyāṁ mātrā sabhī samāyē haiṁ. Mana, bud'dhi, ahaṅkāra, indriyāṁ bhī
tīna guṇōṁ kē kama ṭippaṇiyāṁ mātrā kē ādhāra
para bhinna bhinna cēṣṭā karatī haiṁ. Ātmā sadā nirlipta aura guṇātīta hai ataḥ
jñānī guṇōṁ sē āsakta nahīṁ hōtē haiṁ. Vaha hamēśā sākṣī bhāva sē guṇōṁ kō
dēkhatē haiṁ.
Hōṁ
mōhita guṇa prakr̥ti sē, dharēṁ karma viśvāsa
Vijña na vicalita mūṛha kō, tōṛa na unakī āsa..
29..
Ajñānī puruṣa prakr̥ti kē guṇōṁ sē mōhita hu'ē
guṇa va karmōṁ mēṁ āsakta rahatē haiṁ aura sadā karma bandhana mēṁ phĕsē rahatē
haiṁ. Jñānī puruṣa ina ajñānī manuṣyōṁ kō svabhāva vaśa lagē hu'ē karmōṁ sē
vicalita na karē kyōṅki karma āsakta kisī bhī sāmān'ya athavā ajñānī manuṣya kē
samajha mēṁ jaṛa va cētana prakr̥ti kā khēla nahīṁ ā sakatā hai.
Arpita
kara saba karma mama, citta lagā paramātma
Āsa mōha taji duḥkha jvara, pārtha yud'dha kī
ṭhāna.. 30..
Tū
samasta karmōṁ kō mujhamēṁ arpita kara dē tathā apanī citta vr̥tti kō sadaiva
ātma svarūpa mēṁ lagāyē rakha. Kartāpana kō chōṛakara binā phala kī āśā kē,
mamatā rahita aura santāpa rahita hōkara yud'dhakara. Ātma svarūpa mēṁ sthita
hōkara yaha samajha lē ki tū avināśī, avyakta ātmā hai, tū vikāra rahita hai
ataḥ nimitta yud'dha mātra kara.
Dvēṣa bud'dhi sē rahita hō, śrad'dhā sē
hō yukta
Kaṭē karma bandhana sabhī, jō mānē upadēśa.. 31..
Jō manuṣya mērē isa mata mēṁ dōṣa nahīṁ dēkhatē haiṁ tathā śrad'dhāyukta hōkara
ādara pūrvaka isa mata kē anusāra calatē haiṁ vaha karma bandhana sē chūṭa jātē
haiṁ.
Jō nahiṁ vicarēṁ ēhi mata, dōṣa dēkhiyē
mōra
Mōhita cita saba jñāna sē, karēṁ āpanā nāśa.. 32..
Jō manuṣya mērē isa mata mēṁ dōṣa dr̥ṣṭi rakhatē haiṁ tathā isa mata kē anusāra
nahīṁ calatē, jinakā citta bhinna bhinna anēka sām̐sārika jñānōṁ sē mōhita hai,
unhēṁ tū naṣṭa hu'ā samajha arthāta vē kabhī bhī ātmatatva kō nahīṁ pā sakatē.
Prakr̥ti prāpta hōtē sabhī, jñānī kā
yaha bhāva
Kyā kara sakatā haṭha yahām̐, paravaśa hu'ā svabhāva.. 33..
Sabhī prāṇī prakr̥ti kō prāpta hōtē hai arthāta sattva, raja, tama kī mātrā kē
anusāra cēṣṭā karatē haiṁ. Jñānī bhī apanī prakr̥ti kē anusāra cēṣṭā karatā hai
phira isamēṁ kisī kā haṭha kyā karēgā. Cēṣṭā'ēṁ svābhāvika rupa sē hōnī haiṁ
phira unhēṁ kyōṁ haṭha pūrvaka baṛhāyā jāya. Ataḥ adhika pariśrama karakē dina
rāta kāma karatē hu'ē bhōga prāpta karanē kī
viśēṣa cēṣṭā (haṭha) bud'dhimānī nahīṁ hai.
Rāga dvēṣa sē yukta haiṁ, indriya
indriya tatva
Mahāśatru kalyāṇa kē nahiṁ vaśa inakē hōya.. 34..
Pratyēka indriya kē viṣaya mēṁ rāga aura dvēṣa chipē hu'ē haiṁ, ina dōnōṁ kē
vaśa sabhī nahīṁ hōnā cāhi'ē an'yathā makaṛī kī taraha svayaṁ apanē jāla sabhī
jīva phĕsa jātā hai. Yē dōnōṁ kalyāṇa mārga mēṁ vighna karanē vālē śatru haiṁ
ataḥ rāga aura dvēṣa kō hr̥daya mēṁ sthāna nahīṁ dēnā cāhi'ē.
Guṇa rahita nija dharma bhī, mahat jāna
para dharma
Maraṇa bhalā nija dharma mēṁ, apara dharma bhaya jāna.. 35..
Dūsarē kē dharma sē guṇa rahita apanā dharma (svabhāva) ati uttama hai. Dūsarē
kā dharma (svabhāva) yadyapi śrēṣṭha hō yā dūsarē kē dharma (svabhāva) kō bhalī
prakāra apanā bhī liyā jāya tō bhī usa para calanā apanī saralatā kō
khō dēnā hai kyōṅki haṭha pūrvaka hī dūsarē kē svabhāva kā ācaraṇa hō sakatā
hai, ataḥ svābhāvikatā nahīṁ Rahatī hai. Apanē dharma (svabhāva) sabhī maranā
bhī kalyāṇa kāraka hai dūsarē kā svabhāva bhaya dēnē vālā hai arthāta tumhārē
andara sattva, raja, tama kīmātrā kē anusāra tumhārā jō svābhāvika svabhāva hai
usakā saralatā pūrvaka nirvahana karō.
Kahō Kr̥iṣhṇa, yaha jīva kyōṁ, karē anicchita pāpa
Jabarana yaha duṣkarma rata, kahām̐ sē prērita āpa.. 36..
Arjuna bōlā: - Hē Kr̥iṣhṇa, phira yaha manuṣya na cāhatā hu'ā bhī balapūrvaka
lagā'ē hu'ē kī taraha kisasē prērita hōkara pāpa kā ācaraṇa karatā hai.
Sādhāraṇa manuṣya galata rāstē para calē tō samajhā jā sakatā hai parantu
vidvāna vyakti bhī galata rāstē para calē jātē haiṁ.
Rajōguṇa sē janma hai, kāma
krōdha yaha rūpa
Bahu bhakṣī, baṛa pāpi yaha, isakō tū ripu jāna.. 37..
Śrī bhagavāna bōlē: - Rajōguṇa sē janma li'ē kāma
aura krōdha hī manuṣya kō pāpa kī ōra lē calatē haiṁ. Yaha bahuta khānē vālē
haiṁ aura kabhī tr̥pta nahīṁ hōtē haiṁ. Yaha baṛē pāpī haiṁ tathā ātmōnnati kē
mārga mēṁ yaha prabala śatru haiṁ.
Mala sē darpaṇa hai ḍhakā, agni dhu'ēṁ
sē jāna
Garbha ḍhakā jyōṁ jēra sē, jñāna kāma sē
jāna.. 38..
Jisa prakāra dhu'ēṁ sē agni ḍhakī rahatī hai tathā darpaṇa mailē sē ḍhaka jātā
hai, jēra sē garbha ḍhakā rahatā hai usī prakāra jñāna hamēśā kāma
- krōdha sē ḍhakā rahatā hai.
Kāma mahāripu jñāni kā, ghērā jisanē
jñāna
Pāvaka sama yaha kāma hai, kabhī nahīṁ
santuṣṭa.. 39..
Hē Arjuna, agni kē samāna sadaiva asantuṣṭa yaha kāma,
jō sadā jñāniyōṁ kā prabala śatru hai unhēṁ bhaṭakātā rahatā hai.
Indriya mana aru bud'dhi haiṁ, sadā kāma kē vāsa
Inakē dvārā ḍhakē jñāna kō, karē jīva kā nāśa.. 40..
Yaha kāma krōdha indriya mana bud'dhi mēṁ sadā baiṭhē rahatē haiṁ yahām̐
baiṭhakara yaha sadaiva nitya śud'dha jñāna kō grahaṇa kī taraha ācchādita kara
jīvātmā kō mōhita karatē haiṁ.
Naṣṭa jñāna vijñāna kō, karatā pāpī kāma
Karakē vaśa mēṁ indriyāṁ, bala sē isakō māra.. 41..
Isali'ē hē arjuna, kāma krōdha kē mūla sthāna indriyōṁ kō vaśa sabhī karakē isa
jñāna aura vijñāna kā nāśa karanē vālē mahāna pāpī kāma
krōdha kō too bal pūrvaka māra ḍāla.
Indriyāṁ balavāna haiṁ, mana aura bhī
balavāna hai
Bud'dhi hai mana sē baṛī, aura jīva hai sabasē baṛā.. 42..
Sthūla śarīra sē indriyāṁ balavāna aura sūkṣma haiṁ, indriyōṁ sē mana
ṭippaṇiyāṁ śaktiśālī hai, mana sē bhī parē bud'dhi hai aura jō bud'dhi sē bhī
parē hai arthāta bud'dhi sē śaktiśālī hai tathā bud'dhi dvārā nahīṁ pakaṛā jā
sakatā vaha ātmā hai.
Bud'dhi sē baṛhakara hai jō, ati śrēṣṭha
hai yaha ātmā
Bud'dhi sē kara vash mana, prabala kāma
ripu jītalē..43..
Isa prakāra bud'dhi sē atyanta śrēṣṭha ātmā kō jāna kara bud'dhi kē dvārā mana
kō vaśa mēṁ karakē hē arjuna, isa kāma, krōdha
rupī prabala śatru'ōṁ kō māra ḍāla.
......................................